Voorlopers

Het narratief dat Black Lives Matter een uit Amerika overgewaaid thema is dat vervolgens ook hier zijn uitwerking heeft gehad, stoelt onmiskenbaar op een zekere realiteit. Tegelijk moet men vaststellen dat de discussies die BLM teweeg heeft gebracht daardoor al te gemakkelijk kunnen worden weggezet als een geïmporteerd (en daardoor verdacht) fenomeen. Bovendien negeert die focus ontwikkelingen die hier en elders al decennia aan de gang waren. Om dit te illustreren introduceren we twee auteurs: James Baldwin en Paul Lomami Tshibamba.

Er zijn uiteraard andere auteurs die ook als voorlopers kunnen worden beschouwd en van wie het oeuvre of politiek activisme relevant blijven. Omwille van de omvang van onze tentoonstelling hebben we ons echter beperkt tot een paar ervan die ons interessant leken.

Paul Lomami Tshibamba is bijvoorbeeld een pionier als auteur van het eerste prozawerk van de Democratische Republiek Congo en belangrijke voorvechter van de vrede en gelijke rechten voor het Congolese volk. James Baldwin vormt omwille van zijn populariteit in de tijd van de strijd voor civil rights en zijn herontdekking in het voorbije decennium een brug tussen Tshibamba's periode en de onze, tussen de VS en Europa.

James Baldwin

Een spilfiguur die de invloed van BLM zowel illustreert als nuanceert is de Afro-Amerikaanse auteur James Baldwin (1924-1987). Op sociale media en in boekhandels is hij de laatste jaren alomtegenwoordig. Zijn boeken worden heruitgegeven, hervertaald, en verfilmd. Zijn citaten circuleren continu op het web, en video's van zijn interviews en speeches halen miljoenen views op YouTube.

If you’re an artist, you’re guilty of a crime: not that you’re aware, which is bad enough, but that you see things other people don’t admit are there.

(Interview met Jane Howard in LIFE, 1963)

Baldwin in de Brusselse boekenwinkel Passa Porta, december 2022. De tekst naast zijn portret leest: Icons of Their Times. And Ours.

Deze invloed beperkt zich bovendien niet tot de Amerikaanse of zelfs Engelstalige context. Ook in Europa wordt er gretig verwezen naar de auteur die op jonge leeftijd naar Frankrijk verhuisde en in 1987 in Saint-Paul-de-Vence stierf. In Belgische boekhandels krijgt hij vandaag de dag geregeld een prominente plek.

Zelf wees Baldwin ook reeds op de wederzijdse echo's tussen de Amerikaanse en Europese situatie. Hoewel hij zich als Afro-Amerikaan een stuk beter voelde in Frankrijk dan in de Verenigde Staten, liet hij niet na om er (zelfs in het Frans! zie hieronder) op te wijzen dat white supremacy een concept is dat in Europa het licht zag voor het in de VS tot de ons al te bekende verschrikkingen kon leiden. In Frankrijk zag hij hoe Algerijnen werden behandeld op een gelijkaardige manier als hij in Amerika behandeld werd. Als een Nederlandse journalist hem vragen stelt over het "minderheidsprobleem" van onze noorderburen waarschuwt Baldwin dat dit continent via een zulke framing hetzelfde pad aan het bewandelen is dat aan de andere kant van de Atlantische Oceaan zo verwerpelijk is gebleken. Op die manier zien we al bij Baldwin wat ook blijkt uit de huidige binnenlandse debatten rond de canon, dekolonisatie en BLM: de link met voormalige kolonies uit zwart Afrika ligt voor de hand, maar in de Europese/Belgische context zijn er ook andere groepen die discriminatie ondervinden en van zich laten horen.

America comes out of Europe. I was born in Harlem. You have a Harlem here; you've got a Brooklyn bridge here. [...] You are still connected. [...]
You always call it a minority problem. [...] But we are not a minority in the world. You are the minority. And that's what you cannot face.

(Interview voor VPRO [Kenmerk, IKON], 1981—zie hieronder)

Naast zijn literair talent was Baldwin ook een begenadigd spreker (toegegeven, vooral in het Engels; zijn Frans gaat net iets moeizamer). Uit het grote aanbod aan Baldwiniaans beeldmateriaal, waarvan een groot deel op YouTube te vinden is—het debat in Cambridge met Buckley in 1965 is een klassieker; zijn conversatie met Nikki Giovanni een aanrader—tonen we hier twee uiterst relevante video's die illustreren wat hierboven is gezegd.

Congrès des écrivains et artistes noirs

In 1956 vindt in Parijs aan de Sorbonne een historisch congres plaats: het Congrès des écrivains et artistes noirs. Van de partij zijn heel wat belangrijke figuren: Joséphine Baker, Aimé Césaire,  Alioune Diop, Pablo Picasso, Jean-Paul Sartre, Léopold Senghor, Richard Wright, enz.

Ook Baldwin is aanwezig: hij beschrijft zijn ervaringen in het essay "Princes and Powers". Hoewel deze bijeenkomst de gemeenschappelijke situatie van zwarte artiesten onderstreept, blijkt uit Baldwins verslag ook dat de éne Zwarte ervaring niet bestaat.

Is it possible to describe as a culture what may simply be, after all, a history of oppression? That is, this history and these present facts, which involve so many millions of people who are divided from each other by so many miles of the globe, which operates, and has operated, under such very different conditions, to such different effects, and which has produced so many different subhistories, problems, traditions, possibilities, aspirations, assumptions, languages, hybrids—is this history enough to have made of the earth’s black populations anything that can legitimately be described as a culture? For what, beyond the fact that all black men at one time or another left Africa, or have remained there, do they really have in common?

(Collected Essays p. 152)

Naast Baldwin loopt er ook een Congolees rond op dit historisch congres: Paul Lomami Tshibamba.

Paul Lomami Tshibamba

Paul Lomami Tshibamba werd geboren op 17 juli 1914 in Brazzaville als zoon van een vader uit West-Kasaï en een moeder uit Ubangi. Hij voegde zich bij zijn vader in Leopoldstad in 1921, waar hij studeerde aan het religieuze instituut St. François-Xavier van Mbata-Kiela. In 1945, met de oprichting van de krant La Voix du Congolais, maakte Lomami Tshibamba gebruik van zijn status als redacteur in de krant om artikelen te schrijven die zeer kritisch waren over het Belgische koloniale bestuur. Na zijn deelname aan het Congrès des écrivains et artistes noirs besloot hij in 1960 terug te keren naar Leopoldstad en richtte het dagblad Le Progrès op dat later de naam Salongo aannam. In 1985 overleed hij in Brussel.

Ngando

In 1948 betrad Tshibamba de literatuur. Dit jaar op de literaire wedstrijd van de Koloniale Beurs wordt zijn werk Ngando bekroond. Het verhaal draait om de dood van Musolinga, het enige kind van zijn ouders dat uit een rivier wordt ontvoerd door een krokodil, dienaar van de ‘ndoki’ of tovenaars. Deze roman is het eerste prozawerk van een Congolese auteur (DRC) met een duidelijk uitgesproken literaire intentie en daarin gelegen aan de bronnen van narratieve fictie in Congo. Wat nog belangrijker is, beschrijft Ngando Kinshasa in de jaren 1945-1948 vrij nauwkeurig met zijn scheepswerven, centrale gevangenis, scholen, markt ... Kortom, een hele sociale ruimte waar Afrikaanse tradities en nieuwe waarden die ontstonden met de kolonisatie dagelijks botsen.

Bibliografie

James Baldwin

  • Baldwin, James. Collected Essays. Onder redactie van Toni Morrison, Library of America, 1998.
  • Howard, Jane. "Telling Talk from a Negro Writer". LIFE, vol. 54, nr. 21, 24 mei 1963, pp. 81-93.

Paul Lomami Tshibamba

Vorige Volgende