Proza

Chika Unigwe en Rachida Lamrabet zijn twee Belgische, vrouwelijke auteurs - vrauwteurs zo je wil - van formaat. We nodigen jullie graag uit om hen van dichterbij te leren kennen. In dit deel zullen we ingaan op de biografie van de beide auteurs en we belichten één van hun romans.

Chika Unigwe

Chika Unigwe (1974) is een schrijfster van Nigeriaanse afkomst. Nadat ze een masterdiploma literatuurwetenschappen behaalde aan de Katholieke Universiteit Leuven, promoveerde ze in 2004 tot doctor in de literatuurwetenschappen aan de Universiteit van Leiden. Unigwe schrijft binnen vele verschillende genres zoals poëzie, kinderliteratuur, romans en kortverhalen. Hoewel ze voornamelijk in het Engels schrijft, wordt haar werk steevast naar het Nederlands vertaald. Haar eerste grote literaire succes was in 2003 toen ze met het kortverhaal 'Borrowed Smile' de BBC Short Story Competition won. In datzelfde jaar was ze finaliste voor de Caine Prize for African Writing, een jaarlijkse literatuurprijs uitgereikt aan het beste Engelstalige kortverhaal van een Afrikaanse auteur. Daarenboven mocht ze voor haar debuutroman On Black Sister's Street in 2012 de Nigerian Prize for Literature in ontvangst nemen.

Chika Unigwe als Belgische schrijfster?

Vandaag de dag wordt Unigwe al snel beschreven als Belgische auteur. Hierbij moeten we ons echter de vraag stellen in hoeverre Unigwe zich ook Belgisch voelt.

In een interview noemt ze zichzelf alleen een Belgische schrijfster wanneer ze dat statuut nodig heeft om bijvoorbeeld funding van het Vlaamse Literatuurfonds te krijgen. Unigwe vertelt vervolgens hoe moeilijk het is voor niet-witte migranten om zich geaccepteerd te voelen in België. Ze is ook duidelijk niet optimistisch over de situatie wanneer ze opmerkt dat België nog steeds een land is dat nationaliteit sterk verbindt met huidskleur. Daarom besluit ze uiteindelijk dat ze zich het meest comfortabel voelt met haar identiteit als Afrikaanse, Nigeriaanse.

Ondanks dit, heeft Unigwe in het Belgische literatuurlandschap wel een pioniersrol gespeeld, zeker op vlak van migrantenliteratuur. Ze wordt onder andere, in 2009 opgenomen in een lijst van in het Nederlands publicerende immigrantenauteurs, opgesteld door het Vlaanderen. Kunsttijdschrift.

Daarom willen we haar hier toch een plaats geven in onze tentoonstelling.

Elisabeth Bakers: 'In a recent interview in England, you were asked whether you felt Belgian or Nigerian, and you responded rather wittily, “Well, that depends on the time of day.” How do you feel about being labeled as a migrant writer? And where would you prefer to situate yourself?'

Chika Unigwe: 'I call myself a Belgian writer when I’m applying for grants from the Flemish Literature Fund because they would not give me a grant as a Nigerian writer [smile]. Belgium is a very insular country and it is particularly difficult for nonwhite migrants to ever be fully accepted or to ever feel fully Belgian. My children have a Flemish father, but whenever the topic of foreigners is discussed in their classrooms, the teacher looks at them because they are not Caucasian. Belgium is still a country that very much links nationality or identity with skin color, which is such a pity.

[...] I am not very optimistic about the situation in Belgium. For instance, in 2006, there was a question about Barack Obama on a Belgian quiz show called De Canvascrack: “Obama is the son of a black ‘neger’ [Dutch for ‘negro’] from Kenya and a white mother from the United States. What is the technical term for a child born of such a union?” This was in 2006, on national TV, and nobody thought it was worth making a fuss about! The candidate answered “mulatto,” and it was considered perfectly ok. I mean, the mind boggles. It is incredible that in the twenty-first century these questions are still getting asked. So, to come back to your initial question, what do I feel? I feel very African, I feel very Nigerian. That is the identity with which I feel the most comfortable.'

(p. 28-29)

"Eerste Vlaamse immigrante schrijfster"

The Phoenix

De Fenix

Unigwe publiceert in 2005 haar eerste roman Phoenix dat ook meteen vertaald wordt naar het Nederlands. Deze roman staat vandaag bekend als "de eerste roman van een Vlaamse immigrante schrijfster". Het werk bespreekt de ervaring van een Nigeriaanse vrouw in de stad Turnhout, waar Unigwe ook een lange tijd gewoond heeft. In het merendeel van haar schrijven, spreekt ze over de ervaringen van Afrikaanse migranten in België. Hoe zij hier behandeld worden en wat voor een effect dit heeft op hun dagelijks leven.

Naast haar werk als schrijfster was Unigwe ook heel even politiek actief. Van 2007 tot 2010 was ze lid van de gemeenteraad voor de partij CD&V in Turnhout. In 2010 verliet ze deze positie echter om zich te focussen op haar schrijverschap. Sindsdien is ze verhuisd naar de Verenigde Staten, waar ze momenteel een functie heeft als docent creatief schrijven aan Georgia College en State University.

In haar schrijven blijft ze zich actief inzetten om het literatuurlandschap te dekoloniseren. Dat doet ze in de eerste plaats door de verhalen te vertellen van Afrikaanse migranten in België, verhalen die vaak vergeten of bewust genegeerd worden.

Beter Nooit dan Laat (2020)

Beter nooit dan laat

Korte Inhoud

Chika Unigwe vertelt in Beter Nooit dan Laat tien korte verhalen die samen een beeld schetsen van hoe het is om als Nigeriaanse immigrant te (over)leven in België, meer specifiek in de stad Turnhout. De verhalen zijn steeds onderling met elkaar verbonden aan de hand van twee personages, de Nigeriaanse vrouw Prosperous en haar man Agu. Al spelen deze twee niet in elk verhaal de hoofdrol, toch zijn ze steeds aanwezig in de vorm van een nevenpersonage of een vernoeming. Op deze manier toont Unigwe ook de hechte Nigeriaanse gemeenschap die ontstaan is in Turnhout. Beter Nooit dan Laat bevat verhalen over schijnhuwelijken, liefde, heimwee en geweld. Zo creëert Unigwe een zeer realistisch beeld van immigratie waar niet altijd plek is voor happy endings.

In wat volgt, zoomen we in op enkele manieren waarop de personages proberen te overleven in België, alsook de wijze waarop Unigwe de Westerse perceptie van het rouwproces ontmantelt.

Overleven in België

Schijnhuwelijk
Chika Unigwe vertelt in Beter nooit dan laat meermaals over het schijnhuwelijk als een manier van overleven in België. De personages Gwachi en Chiba zijn beide Nigeriaanse mannen die zonder visum in België zijn terechtgekomen en hierdoor onder constante dreiging staan het land te worden uitgezet. Ze moeten dus zo spoedig mogelijk een verblijfsvergunning zien te bemachtigen. De snelste manier om dit te doen is door een Belgische vrouw te verleiden en zo snel mogelijk met haar te trouwen. Na vijf jaar, wanneer de mannen zelf de Belgische nationaliteit krijgen, scheiden ze van hun Belgische vrouw en gaan ze op zoek naar een nieuwe echtgenote in Nigeria die dan zonder problemen ook naar België kan verhuizen. Unigwe keurt het schijnhuwelijk absoluut niet goed maar ze brengt wel nuance in de zaak door twee perspectieven aan het woord te laten.

Prosperous en Agu hebben drastisch verschillende meningen wanneer het hierover gaat en door ze allebei aan het woord te laten, schept Unigwe een realistisch beeld van hoe een schijnhuwelijk precies tot stand komt en hoe ertegenaan gekeken wordt vanuit het perspectief van de Nigeriaanse migrant.

'Zie het als een investering', bracht Agu hem in herinnering. 'Je moet er eerst geld in stoppen voor het wat oplevert.'

Prosperous haatte deze Agu, voor wie alles, zelfs een relatie een transactie was. Van alle veranderingen die deze plek bij hem had teweeggebracht, was dit de slechtste, dacht ze. Later die avond, toen ze weer thuis waren, vroeg ze hem: 'Moet nou echt alles een geldkwestie zijn? Walgelijk.'

'Het is geen kwestie van geld maar van overleven. En geld is toch ook een deel van dat overleven, of niet soms?' Ze zei niets en keerde hem de rug toe.

(p. 117-118)

Ongeldige Diploma's
Prosperous behaalde haar bachelordiploma in Nigeria waar ze vervolgens een welgeplaatste job bij een bank kon verzilveren. Wanneer ze echter in België aankomt, wordt haar diploma als niet-geldig verklaart en is ze gedwongen om te werken als schoonmaakster. Sindsdien leidt ze een leven zonder passie of avontuur maar ze blijft aan het werk om te overleven.

Ook Agu is gedwongen om onder zijn potentieel te werken. Bij hem ontwaakt dit echter nog een heel nieuw gevoel, namelijk een gevoel van verplichting ten opzichte van zijn vrouw om voor een comfortabel leven te zorgen. Hierdoor vervalt hij echter ook in de paternalistische houding dat Prosperous verantwoordelijk is voor het volledige huishouden wat haar, op zijn beurt, alleen maar moedelozer maakt.

Als ze de kamer weer binnenkomt, nu met de borden en lepels, laten alle vier de mannen als op commando hun kaarten vallen, en Emmanuel zegt: 'Eindelijk. Ruikt verrukkelijk, nwunye anyi.' Nwunye anvi, 'onze vrouw'. Dat is wat ze geworden is. 'Vrouw', voor iedere gast die haar man verkiest bij zijn thuis uit te nodigen. De huisvrouw, die kookt en schoonmaakt

(p. 66-67)

Verschillende rouwculturen

Het verliezen van een kind is een immens verdriet in elke cultuur. De manier waarop verschillende culturen met de dood en het bijhorend verdriet omgaan is echter niet overal hetzelfde. Wanneer de Nigeriaanse Oge en de Belgische Gunter hun zoontje Jordi verliezen in een tragisch ongeluk, worden ze allebei door verdriet overweldigd. Het lukt hen aanvankelijk niet om hun verdriet met elkaar delen, waardoor de twee personages langzaam maar zeker van elkaar vervreemd raken. De afstand die ontstaat tussen Gunter en Oge bereikt haar hoogtepunt op de begrafenis van Jordi, waar duidelijk wordt dat Oge er enorm onder lijdt dat ze niet kan rouwen op haar manier, maar gedwongen wordt om deel te nemen aan een rouwcultuur die ze niet begrijpt. Tot haar afgrijzen, wordt er op een Belgische begrafenis niet luid gehuild in een combinatie van verdriet en woede. Er wordt slechts stil een traantje weggeveegd en in stilte naar troost gezocht.

Ze zag niets meer door de tranen die haar ogen wazig maakten, maar alsof het ter compensatie was, werd haar gehoor juist scherper en stortten alle stemmen zich op haar. Zo jammer... Arm joch... Heerlijke sandwiches... Je moet de chickenspread proberen, die is echt heerlijk... En dan die eclairs... Sommige banketbakkers smeren er veel te veel chocola op, maar deze zijn precies goed!

Oge verdroeg het niet meer: de gruwel van al die mensen, vrienden en familie, die bijeen waren gekomen om met hen te rouwen en die hier zaten te eten en te praten alsof het de normaalste zaak van de wereld was. En Gunter! Gunter, die net zo zou moeten lijden als zij, bracht op dat moment een sandwich naar zijn mond op dezelfde relaxte manier als aan de ontbijttafel.

(p. 41-42)

Rachida Lamrabet

Rachida Lamrabet (1970) is een Belgische schrijfster en juriste met Marokkaanse roots. Haar debuut, Vrouwland werd gepubliceerd in 2007 en won de Vlaamse Debuutprijs in 2008. Doorheen de jaren schreef Lamrabet nog twee romans, namelijk: De man die niet begraven wilde worden (2011) en Vertel het iemand (2018). Daarnaast schrijft ze ook kortverhalen en theaterteksten. De hoofdpersonages van haar verhalen zijn voornamelijk nieuwe Belgen die reflecteren over hun identiteit, achtergrond en integratie. Daarnaast ontmaskert ze ook het sociaal-economische aspect als probleem van de multiculturele samenleving. Karel van den Broeck wijst er, in een artikel van De Morgen, op dat het conflict tussen allochtonen en Belgen veel gemeen heeft met het conflict tussen de lagere arbeidersklasse en de burgerij. Het feit dat Lamrabet hierover schrijft plaatst haar in een oervlaamse traditie van sociale romans, naast andere schrijvers als Stijn Streuvels, Cyriel Buysse en Gerard Walschap.

Lamrabet heeft ook al meermaals over haar identiteit als Belg gesproken. Ze benadrukt hierbij telkens dat Marokko een groot deel is van wie zij is maar dat zij niet bij Marokko hoort. Ze is een Belg en haar geschiedenis en achtergrond als Marokkaanse maken ook deel uit van de Belgische samenleving.

Zwijg, allochtoon!

Lamrabet in Knack

In 2017 kwam Lamrabet in opspraak door haar bijdrage aan de kortfilm "Deburkanisation", waarin ze het recht van moslima's verdedigt om een boerka te dragen. In een interview met het tijdschrift Knack neemt ze duidelijk een kritisch en dekoloniserend standpunt in ten opzichte van het stereotype dat boerka's vrouwonvriendelijk zouden zijn. Ze wijst erop dat veel van het wantrouwen gebaseerd is op een eurocentrische manier van denken. Men gaat pas tevreden zijn wanneer alle vrouwen zich gaan kleden als westerse vrouwen.

Zwijg, allochtoon!

Toen dit artikel in de Knack verscheen kwam er enorm veel kritiek, voornamelijk uit politiek rechtse hoek, en uiteindelijk verloor Lamrabet ook haar job als juriste bij Unia. Op deze beslissing van de organisatie kwam echter ook veel negatieve reactie. Er werd bijvoorbeeld een open brief geschreven aan Unia door zo een tweehonderd academici en kunstenaars die de organisatie opriepen om Lamrabet terug aan te nemen.

Ook Lamrabet bleef niet bij de pakken zitten en later in het jaar publiceerde ze het uitgebreide essay Zwijg, Allochtoon! waarin ze zich uitspreekt over de controverse en het zwijgen dat haar werd opgelegd.

In al haar werk blijft het belang van allochtone stemmen in België een belangrijk thema. Daarom verdient zij haar plekje in onze tentoonstelling.

Vertel het iemand (2018)

Vertel het iemand

Korte inhoud

Oorlog is blind, zeker voor wie er niet in thuishoort. Een jonge Amazigh wordt bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog naar het Franse front gestuurd. Hij schrijft zijn ervaringen neer in een dagboek: de oorlogsgruwel en het racisme van de officiers. Dat laatste komt hem duur te staan, want wat hij in zijn dagboek schrijft, wordt tegen hem gebruikt in een proces wegens hoogverraad. In de gevangenis vertelt hij zijn verhaal aan zijn vader, een Fransman die door Marokko trok om te tekenen en het land te ontdekken.

Dekolonisatie van WO1

Boeken uit het pamflet 'In Flanders Literary Fields'.

We zijn allemaal bekend met het West-Europees beeld van de Eerste Wereldoorlog. De literatuur loopt over van de verhalen over witte jongens die zich opgeven om voor hun vaderland te strijden en vervolgens stuiten op gruwelen waar een mens zich onmogelijk op kan voorbereiden. De dominantie van dit oorlogsverhaal wordt gereflecteerd in een pamflet van de Flemish Literature Fund waar een opsomming gegeven wordt van enkele Belgische werken over de oorlog. De auteurs in het pamflet zijn allemaal wit en de verhalen gaan ook bijna exlusief over Europese, witte soldaten.

Maar de witte soldaten waren niet de enige soldaten van de Eerste Wereldoorlog. Ook vanuit de kolonies werden jongemannen naar Europa gebracht om te vechten. De verhalen van deze soldaten worden echter amper gerepresenteerd in de Belgische literatuur.

In Vertel het iemand doorbreekt Lamrabet de traditie van het verhaal van de wittte soldaat door te kiezen voor een Marokkaanse Amazigh als hoofdpersonage. Op deze manier geeft Lamrabet ons een stuk geschiedenis mee dat eigenlijk al lang uit het westerse collectieve geheugen verdwenen is. Dat verdwijnen is te wijten aan het jarenlange bewuste negeren en ontwijken van de narratief om de confrontatie met het koloniale verleden uit de weg te gaan.

Ze schijnt, in haar verhaal, een licht op de discriminatie en het racisme dat heerste in het leger en toont zo dat de witte soldaten lang niet de enige slachtoffers waren van de Eerste Wereldoorlog.

Wij zien wel hoe zij zich gedragen tegenover ons. Als er vers fruit of verse groenten zijn, krijgen de Fransen de mooiste stukken en wij de gekneusde. Wij staan altijd als laatsten en de Fransen altijd op de eerste rij wanneer er suiker wordt uitgedeeld, maar wij zijn wel steeds de eersten die het slagveld op gestuurd worden.

Eerst wij.
In drie rijen.
Dan pas zij.
In drie rijen beschermen onze lichamen hun lichamen tegen de kogels.
Wie is het waard om te sterven voor het vaderland van de Fransen? Wij.
Wie is het waard om te sterven voor het vaderland van de Fransen? Wij.
Wie is het waard om te sterven voor het vaderland van de Fransen? Wij.
Wie is het waard om te sterven voor het vaderland van de Fransen? Zij.

(p. 211-212)

De vader als ongewone antagonist

Vertel het iemand opent met een aantal hoofdstukken vanuit het perspectief van de Franse vader van de jonge soldaat. De band tussen vader en zoon is allesbehalve warm. Tot een paar maanden voor zijn veroordeling, wist de jongen niet eens dat de Fransman zijn vader was. Het is pas wanneer hij hem tegenkomt en zijn handtekening herkent uit een tekening die hij ooit vond in een koffer van zijn moeder, dat hij de waarheid achterhaalt. Die waarheid verwoest niet alleen zijn wereldbeeld maar ook zijn hoop op een mooie toekomst.

De Fransman is een interessant personage. Er is hier geen sprake van een man die enkel met oog op financiele winst naar Marokko trekt. In plaats daarvan krijgen we te maken met een tekenaar die rondtrekt om de schoonheden van het land te tekenen. Dit wil echter niet zeggen dat het hier gaat om een onschuldige, nederige Europeaan. Hij mag dan wel niet uit zijn op financiele winst, de Fransman deinst er zeker niet voor terug om te nemen wat hij maar wil. Wanneer hij in contact komt met de moeder van de jonge Amazigh, doet hij er alles aan om het jonge meisje voor zich te winnen of, beter gezegd, te overwinnen. Zelfs al ziet de lezer wat er gebeurd door de ogen van de Fransman, toch is het duidelijk dat er geen sprake is van wederzijdse instemming. Op dat vlak gedraagt hij zich dus wel echt als een kolonisator.

Hij ziet wat hij wil en zet zijn witte privilege in om het te krijgen.

Daarenboven neemt de man ook de houding aan van een ware oriëntalist. Hij associeert het meisje met stereotiepe beelden uit het oosten en creëert op die manier een gefetisjiseerd beeld van zowel het meisje als het oosten.

Op een dag nam ik haar bij de hand en leidde haar naar een met hoog riet omzoomde plek. Ze volgde me met een schuchtere glimlach om haar mond, alsof ze me stil aanmoedigde. Ik trok haar jurk over haar hoofd uit, mijn adem stokte in mijn keel. In het door het riet gefilterde licht van de opkomende zon leek ze op een uit steen gehouwen godin uit het zuiden van India. Haar huis was net zo blank en koel als die duizendjarige volmaakte beelden. Ze was een van de slavinnen uit de harem van de sultan, een levend geworden tekening van een verboden schoonheid. Ik liet haar op het zachte mos liggen. Ze hield de hele tijd haar ogen gesloten en onbeweeglijk liet ze me begaan. [...] Daarna kwam ze niet meer naar de bron.

(p.18-19)

Bibliografie

Chika Unigwe

Unigwe, Chika. Liever nooit dan later. Vertaald door Theo Veenhof, Polis, 2020.
Bekers, Elisabeth. 'Writing Africa in Belgium, Europe: A Conversation with Chika Unigwe' in: Research in African Literatures: What is Africa to Me Now?, Vol. 46, No.4, 2005, pp. 26-34.
https://schrijversgewijs.be/schrijvers/unigwe-chika/, geraadpleegd op 23 december 2022.
https://www.chikaunigwe.com/biography.html, geraadpleegd op 23 december 2022.

Rachida Lamrabet

Lamrabet, Rachida. Vertel het Iemand: een Roman. Polis, 2018.
Vermeulen, Julien. 'Culturele diversiteit in de Nederlandse literatuur: Aanzet tot bibliografie' in: Vlaanderen. Kunsttijdschrift. Jaargang 58. Christelijk Vlaams Kunstenaarsverbond, 2009, pp. 306-309.
Renard, Han. 'Rachida Lamrabet: 'Boerkaverbod is een verregaande inbreuk op de vrijheid van vrouwen' in: Knack, 2017. Te raadplegen via https://www.knack.be/nieuws/rachida-lamrabet-boerkaverbod-is-een-verregaande-inbreuk-op-de-vrijheid-van-vrouwen/, geraadpleegd op 23 december 2022.
Brems, Eva. et al. 'Met ontslag Rachida Lamrabet haalt Unia zichzelf onderuit'. in: Knack, 2017. Te raadplegen via: https://www.knack.be/nieuws/met-ontslag-rachida-lamrabet-haalt-unia-zichzelf-onderuit/, geraadpleegd op 17 januari 2023.
AVDB. 'Schrijfster Rachida Lamrabet in de bres voor de boerka' in: De Morgen. 2017. Te raadplegen via: https://www.demorgen.be/nieuws/schrijfster-rachida-lamrabet-in-de-bres-voor-de-boerka~b8bc4e09/, geraadpleegd op 23 december 2022.
https://schrijversgewijs.be/schrijvers/lamrabet-rachida/, geraadpleegd op 23 december 2022.