Drama

Ook in en rond het theater zet het Belgische dekolonisatiedebat zich voort. In wat volgt gaan we in op (de representatie van) zwarte ervaringen en stemmen in het hedendaagse theaterlandschap in Vlaanderen. Dat doen we aan de hand van drie recente producties. Eerst bespreken we twee veelbesproken voorstellingen, van respectievelijk Raven Ruëll en Luk Perceval, die teruggrijpen naar het koloniale verleden van België, en daarbij vragen oproepen over de verantwoordelijkheid van (met name witte) theatermakers, en het belang van inclusieve en veelzijdige representatie. Daarna richten we ons op een theaterstuk dat zich focust op het heden, namelijk Her(e) van Dalilla Hermans, waarin de ervaring van zwarte vrouwen in een witte wereld centraal staat. 

The 'Unforgetting' of Belgium's Colonial Past: Congo-geschiedenis in hedendaags theater

Zoals we eerder al zagen heeft de toenemende erkenning van de nood aan dekolonisatie binnen onze samenleving er, onder meer onder druk van de Black Lives Matter beweging, de afgelopen jaren voor gezorgd dat het koloniale verleden van België opnieuw onder de loep wordt genomen. Zo verwacht men op het politieke vlak erkenning en excuses voor de misdaden van Leopold II in Congo, en wordt er geijverd om zijn figuur uit het straatbeeld te verwijderen. Ook in de theaterwereld komt er meer en meer aandacht voor het gevaar van een eenzijdige representatie, en de nood om de confrontatie aan te gaan met de donkere hoofdstukken uit de Belgische geschiedenis. 

Want aangezien racisme diepe wortels heeft, en in de Belgische context voornamelijk teruggaat op het koloniale verleden, is het belangrijk om dat verleden te kennen en ermee aan de slag te gaan. In King Leopold's Ghost (1998), een invloedrijke aanklacht tegen de gruweldaden van Leopold II, spreekt Adam Hoschild in dit verband over "the unforgetting" van de Congo-geschiedenis. Twee case studies die in dit opzicht interessant zijn: Het leven en de werken van Leopold II van Raven Ruëll en Black van Luk Perceval.

1. Het leven en de werken van Leopold II - Raven Ruëll / KVS (2018)

In 2018 werd Het leven en de werken van Leopold II, een tekst van Hugo Claus geschreven in 1970, hernomen en ‘geactualiseerd’ door Raven Ruëll. De voorstelling was zo'n 15 jaar eerder, in 2003, al in première gegaan, en werd toen geselecteerd voor het Theaterfestival. Zowel de vertelling en enscenering als de acteerprestaties (van acteurs als Geert van Rampelberg en Bruno Vanden Broecke) leverden toen positieve reviews op, en de productie ging in 2007 op tournée doorheen Kinshasa en langs parochiezalen in Vlaanderen en Wallonië. 

Bij de heropvoering in 2018 stootte Het leven en de werken van Leopold II echter op veel kritiek... De Keniaans-Nederlandse theatermaker Ogutu Muraya vond de productie zelfs zo ‘respectloos en denigrerend voor zwarte mensen’ dat hij zijn eigen voorstelling, Fractured Memories, die het volgende weekend in de KVS zou spelen, annuleerde. 

Waarover gaat het? Het stuk is een satirisch portret van Leopold II en de Belgische koloniale geschiedenis. Hoewel Ruëll met zijn voorstelling naar eigen zeggen een sterke antikoloniale kritiek beoogde, die volgens hem ook in de tekst van Claus vervat zit, is de productie er duidelijk niet in geslaagd om die in 2018 over te brengen. Journaliste Gia Abrassart van Café Congo, een Brusselse organisatie begaan met de Belgisch-Congolese geschiedenis, omschreef de satire als een 'pseudozelfkritiek op de kolonisatie'. Ook Tunde Adefioye, huisdramaturg van de KVS, reageerde onthutst.

Waar ging het mis? 

Bruno Vanden Broecke en Raven Ruëll

Kritiek: Tunde Adefioye's mea culpa 

Tunde Adefioye, die een Nigeriaans-Amerikaanse achtergrond heeft, zet zich al jaren in voor sociale inclusie - zo richtte hij in Leuven bijvoorbeeld de organisatie Urban Woorden op. Sinds 2016 werkt hij als stadsdramaturg bij de KVS. 

In een opiniestuk in De Standaard verontschuldigde Adefioye zich tegenover de mensen die hun vertrouwen in de KVS stelden, en die zich na het zien van de heropvoering van Het leven en de werken van Leopold II verraden en beledigd voelden. In plaats van een dekoloniserend werk zagen zij een stuk dat "hen er in werkelijkheid aan herinnert dat zij en hun voorouders als onbetekenend werden en worden beschouwd, in een land waar veel van de grote instellingen nog altijd niet begrijpen dat zij in de ‘nieuwe betekenisgeving’ moeten worden opgenomen." 

Tussen het overwegend witte publiek moesten toeschouwers die niet tot die dominante groep behoorden vaststellen dat veel mensen lachten met stereotypische beelden die zij als vernederend ervaarden - elke keer dat Leopold II kokhalzend ‘zwart’ zegt, bijvoorbeeld, of wanneer een witte acteur zich voordoet als een Congolees door middel van zwarte schmink (blackface). Tunde Adefioye richt zijn verontschuldigingen dan ook tot de mensen die het net als hem angstaanjagend vonden om te zien "hoe een moordzuchtige maniak in 2018 een forum krijgt".

Zowel Tunde Adefioye als Gia Abrassart en Heleen Debeuckelaere stelden tot hun grote spijt vast dat er in de voorstelling geen tegengewicht werd geboden aan het witte perspectief belichaamd door Leopold II: 

"De slachtoffers van de genocide van Leopold II krijgen geen vertegenwoordiger op de planken, tenzij een zwarte ‘groot geschapen’ acteur of een zwart geschminkte acteur meetelt."
Tunde Adefioye

Uit hun recensies blijkt dat de zwarte aanwezigheid in het stuk beperkt bleef tot (1) het opvoeren van blackface, een praktijk die een lange geschiedenis kent die teruggaat tot minstrel shows ten tijde van slavernij, en dan ook als racistisch wordt ervaren en niet langer door de beugel kan (zoals anno 2018 al was gebleken uit het debat rond 'Zwarte Piet'), en (2) een zwart personage dat nauwelijks een woord zegt en, in de woorden van Abrassart, "gereduceerd [wordt] tot een seksueel wezen." Ook Debeuckelaere drukte daarover haar ongemak en onbegrip uit: "Wat mij persoonlijk heel ongemakkelijk deed voelen, was het non-bestaan van de zwarte acteur. Hij dient enkel om zijn lid te tonen, een vrouw vast te pakken en op het einde 'onafhankelijkheid' te zeggen."

En dat alles terwijl diezelfde avond in de KVS een standbeeld werd ingehuldigd voor Lumumba, door kunstenares Rhode Makoumbou.

Dialoog na Leopold II? 

Na de hevige kritiek kwam er een reactie van KVS-directeur Michaël De Cock, die enerzijds begrip toonde maar anderzijds de voorstelling bleef verdedigen. Ruëll zelf was toen naar verluidt niet bereikbaar voor commentaar. Een half jaar na de controverse rond zijn Leopold II-voorstelling ging hij wel in gesprek met Heleen Debeuckelaere, over dekolonisatie en de representatie van minderheden in het theater, en vrijheid en verantwoordelijkheid in de kunst. Algemeen stelt Debeuckelaere vast dat er nog veel moet veranderen: 

"Heel vaak wordt Afrika vandaag nog altijd verbeeld als een plek zonder geschiedenis, zonder toekomst, als een eeuwige stilstand. Dat is wat me instinctief tegen de borst stuit in veel films, boeken of voorstellingen".

Bekijk het volledige gesprek hier. 

2. Black. A Journey into Europe's Heart of Darkness: Congo - Luk Perceval / NTGENT (2019, 2022)

Black werd voor het eerst gespeeld in 2019, maar is nog steeds in productie bij NTGent.

Luk Perceval 

Alweer een witte theatermaker. Toch willen we het ook even hebben over Luk Perceval, die net als Raven Ruëll teruggrijpt naar het koloniale verleden van België. In Percevals Black levert dat namelijk een heel ander verhaal op, waarin niet Leopold II maar een zwarte missionaris de hoofdrol speelt. Bovendien lijkt ons het collaboratieve aspect bij deze voorstelling van groot belang - zo schreef Perceval de tekst voor Black in samenwerking met theatermakers van verschillende achtergronden, die zich lieten inspireren door een brede waaier aan bronnen. 

Black is het eerste deel van een trilogie, The Sorrows of Belgium, waarin wordt ingezoomd op drie donkere passages uit de Belgische geschiedenis. Naast de exploitatie van Congo onder Leopold II (in Black), behandelt Perceval ook de collaboratie met de Nazis tijdens de Tweede Wereldoorlog (in Yellow) en de terroristiche aanslagen van 2016 (in Red). 

Waarover gaat Black?

De inspiratiebron voor Black is een waargebeurd verslag van een van de eerste Congoreizigers in de geschiedenis: de Afro-Amerikaan William Henry Sheppard, die in 1890 naar Afrika reisde als missionaris voor de Presbyteriaanse Kerk. Samen met zijn witte reisgezel Sam Lapsley begint Sheppard aan een ingrijpend avontuur op compleet onbekend terrein, waarbij hij van de ene verbazing in de andere valt. In tegenstelling tot Lapsley, die de missie niet zal overleven, trekt Sheppard zich goed uit de slag, tot het geld van de kerk op is. Wanneer hij terugkeert naar Amerika voor nieuwe fondsen wordt hij een van de eersten die de mensonterende exploitatie van Congo door Leopold II aanklaagt.

Black vormt een reconstructie van Sheppards authentieke reisverslag, geïnspireerd door de vurige lezingen die hij gaf om missiegeld in te zamelen. Sheppard was daarbij niet schuw van een portie dramatisch effect, en speelde in op de westerse hang naar exotiek door kunst- en gebruiksvoorwerpen uit Congo ten toon te stellen. Bovendien zorgden Sheppards lezingen in het Amerika van zijn tijd voor meer dan één schok: omwille van zijn huidskleur werden in de theaters waar hij optrad voor het eerst ook zwarte toeschouwers toegelaten, weliswaar op het hoogste balkon. Zijn verhaal getuigt, naast een diepgewortelde angst voor het onbekende, van een alomtegenwoordig racisme. (via NTGent)

Een collaboratieve creatie

In een opiniestuk in De Standaard drukt Luk Perceval een gevoel van schaamte uit dat hij als Belg ervaart wanneer het gaat over onze koloniale geschiedenis, waaraan op school nauwelijks of niet genoeg aandacht wordt besteedt, en hoe die vandaag nog doorwerkt. Hij vindt het beschamend dat er nog gedebatteerd moet worden over het al dan niet aanbieden van officiële excuses aan Congo en het wel of niet verwijderen van Leopold II-standbeelden uit de publieke ruimte. Als de koning zich niet wil excuseren, zo schrijft Perceval, hij wel: 

"Mijn hoogstpersoonlijke en welgemeende excuses aan het hele Afrikaanse continent".

Voor Black werkte Perceval samen met een cast van Belgische en Afro-Europese acteurs en actrices, bestaande uit 4 zwarte en 4 witte acteurs. In november-december 2022 waren dat Aminata Demba, Lisah Adeaga, Yolanda Mpelé, Roberto Jean, Chris Thys, Frank Focketyn, Peter Seynaeve en Bert Luppes. 

Aminata Demba, een Belgisch-Malinese actrice en presentatrice, werkte bovendien ook mee aan de tekst, net als Nganji Mutiri, een Belgisch-Congolese kunstenaar, die in eerdere opvoeringen de rol van Sheppard vertolkte. Verder droegen ook de Gentse journalist en dramaturg Steven Heene en de Congolese schrijver Fiston Mwanza Mujila bij aan de tekst, waarvoor uit een groot aantal historische én literaire bronnen werd geput. Naast William Sheppard worden onder meer James Baldwin, Jef Geeraerts, Shakespeare, Giordano Bruno, Lucas Catherine, Joseph Conrad, Jean-Paul Sartre, Aimé Césaire en 'zuster Adonia' genoemd als inspiratiebronnen. 

Black is dan ook geen klassiek theaterstuk met een heldere verhaallijn; eerder een polyfonie aan perspectieven en stemmen. Impressies en getuigenissen van gekoloniseerden en kolonialen wisselen elkaar af en lopen in elkaar over, en er wordt naast Nederlands (dialect) ook Engels, Frans, en Duits gesproken. Soms wordt er zelfs van taal veranderd in het midden van een zin. De Nederlandse en Engelse boventitels zorgen ervoor dat de voorstelling verstaanbaar blijft. 

Black: "een welkome mep in het witte gezicht"?

De reviews van Black zijn positief:

De Morgen, Ewoud Ceulemans (5 sterren): "Black is een brute confrontatie met ons vaderlands verleden, en onze neiging om dat verleden onder de mat van de passiviteit te vegen. [...] Perceval lapt politieke correctheid aan zijn laars - het n-woord wordt niet geschuwd - om zijn publiek uit die comfortabele, witte theaterbubbel te sleuren. Fijn is dat niet, noodzakelijk wel. Het is een welkome mep in je gezicht, die je wakker schudt en dwingt om in een weinig flatterende spiegel te kijken. [...] Dit is theater in zijn meest prangende, relevante verschijningsvorm, theater dat zich met beide voeten in het hier en nu bevindt." 

De Standaard, Filip Tielens (4 sterren): "In 'Black' slaagt Luk Perceval er met glans in ons de duistere krochten van Congo te doen voelen én ons zacht maar toch dwingend een geweten te schoppen over de impact van het kolonialisme en hedendaags racisme." Perceval legt "de vinger op de wonde en wijst ons op ons gebrekkige historische besef én onze huidige, vaak zo stuntelige omgang met multiculturaliteit." Tielens verwijst naar een citaat van Aminata Demba, dat de opzet van het stuk mooi samenvat: 

"We kunnen onze geschiedenis niet veranderen, maar we kunnen wél kiezen hoe we die geschiedenis vertellen."

Perceval schuwt er niet van weg de controverse op te zoeken. Zo klinken er echo's uit Black Venus van Jef Geeraerts in het discours van de geile, van witte suprematie doordrongen Belgische koloniaal, gespeeld door Frank Focketyn. Het personage van Lapsley, gespeeld door Peter Seynaeve, zorgt enerzijds voor comic relief maar anderzijds ook voor confrontatie en plaatsvervangende schaamte. Een hoogtepunt is bijvoorbeeld de scène waarin Lapsley twee zwarte vrouwelijke personages een 'taalles' geeft, en ze uitspraken laat doen als "Ik ben een dwoaze zwarte geit", waarna hij zich tot het publiek richt en hen aanmoedigt vernederende leuzes mee te roepen, met een ongemakkelijke stilte tot gevolg. Ook wordt er op een bepaald moment zeer karikaturaal gedanst op 'Awimbawe'. Volgens Ceulemans zit de kracht van de voorstelling in de manier waarop ze toeschouwers confronteert met hun tegenstrijdigheden. Het publiek weet dat wat er zich op het podium afspeelt niet oké is, en toch wordt er met momenten gelachen. "Dat wringt." 

Het personage van Sheppard zelf blijft lang op de achtergrond, maar richt zich aan het einde van de voorstelling rechtstreeks tot het publiek. Met de zaallichten aan pleit Sheppard, in een speech geschreven door Nganji Mutiri, voor radicale gelijkheid en meervoudige identiteit. 

“Een rollercoaster”, noemde Don Pandzou de voorstelling. “Ik vind het echt goed, maar het is wel duidelijk gemaakt voor een wit publiek. Vooraf dacht ik: deze voorstelling is er voor mij. Maar als Belgische Congolees had ik op meer herkenning gehoopt. Daar miste ik wat." Toch vond hij Black in een belangrijk opzicht geslaagd: over een scène waarin de zieke Lapsley zich tot vooraan het podium sleept en zich bij het publiek excuseert voor de gewelddadigheid van het kolonialisme, zegt Pandzou: 

"Voor mij voelde dat echt alsof ik excuses kreeg van de culturele elite van dit land. Met deze voorstelling maakt de regisseur echt een statement."
Don Pandzou - jeugdbeleidsmedewerker bij De Ambrassade

Ook Nadia Nsayi vond Black "stevig." Dat het publiek aan het einde rechtstreeks wordt aangesproken op de vooroordelen en de discriminatie die vandaag nog steeds aan de orde zijn, vond zij een cruciaal moment. Maar ze merkt ook op: “Ik betrapte mezelf erop dat er een moment in de voorstelling was dat ik ook empathie voelde voor die witte missionarissen, die met goede bedoelingen meegingen in de koloniale propaganda. Een fractie van een seconde dacht ik: shit, die mannen gaan er ook aan onderdoor. Daar had ik moeite mee, het voelt niet proportioneel.”

"Het grote geweld is de Congolezen aangedaan, de empathie moet liggen bij de gekoloniseerden".
Nadia Nsayi - beleidsmedewerker Congo voor Broederlijk Delen
en Pax Christi

BLACK - TRAILER from NTGent on Vimeo.

Confrontatie met het hier en nu: Her(e) - Dalilla Hermans / HETPALEIS & NTGENT (2022) 

Dalilla Hermans

Oorspronkelijke tekst: "I don't want you near me, until you hear me!" Spel: Aigail Abraham

Representatie speelt natuurlijk niet alleen een rol wanneer het gaat over het verleden. De nood aan meer inclusiviteit en bewustzijn over het belang van representatie kan zich ook uiten in een confrontatie met het hier en nu, zoals in Her(e) van Dalilla Hermans. 

Dalilla Hermans is een Belgische auteur, theatermaakster en columniste. Ze is geboren in Rwanda maar werd op tweejarige leeftijd geadopteerd door een Belgisch gezin. In 2014 werd ze bekend met een open brief over haar ervaringen met racisme in Vlaanderen, een thema waar ze zich sindsdien in verdiept. Hermans ziet het als haar missie om polarisatie te overstijgen en op zoek te gaan naar dialoog tussen mensen, ongeacht hun origine. 

Ze publiceerde onder meer het kinderboek Brown Girl Magic (2018), de bloemlezing  AfroLit - moderne literatuur uit de Afrikaanse diaspora (2020, samen met Ebissé Rouw) en Het laatste wat ik nog wil zeggen over racisme (2020). Daarnaast schrijft ze columns voor De Standaard.

Met Her(e) maakte ze in februari 2020 haar theaterdebuut.  

Waarover gaat Her(e)?

Voor Her(e) bracht Dalilla Hermans een dertigtal zwarte vrouwen samen, waarmee ze een weekend doorbracht. Tijdens lange gesprekken over hun gedeelde ervaringen werd alles op tafel gegooid: trauma’s waarvan ze niet eens wisten dat ze ze hadden, maar ook vreugde, en een diep besef van de nood aan samenkomen. Op basis van die gesprekken en audio, video en fotomateriaal van dat weekend schreef Hermans een tekst over hun leven in België. Over uitdagingen en hoop, werk en theater, familie en 'sisterhood'. Het resultaat is een voorstelling die zorgt voor een politieke én intieme avond.   

Leven als zwarte vrouw in een witte wereld, dat is altijd hyperzichtbaar zijn en tegelijkertijd haast onzichtbaar. Dat is opgroeien met veel meer ramen dan spiegels.
 (via NTGent) 

Ontstaan van Her(e)?

Samen met performer en co-creator Abigail Abraham contacteerde Dalilla Hermans een veertigtal zwarte vrouwen. Daarvan kwamen er dertig opdagen. Met die dertig vrouwen - actrices, zangeressen, tekenaars, schrijvers, sociaal werkers, dichters, danseressen - van begin de twintig tot de vijftig, zonderden Hermans en Abraham zich een weekend af in Villa Hellebosch, om ervaringen te delen. 

Onder de aanwezigen waren onder andere:

• Heleen Debeuckelaere: belangrijke stem in het dekolonisatiedebat die hierboven al aan bod kwam, en medeoprichtster van het Brusselse collectief en mediaplatform Black speaks Back, dat ‘een positief licht wil werpen op de Afrikaanse diaspora’
• Aminata Demba: Belgisch-Malinese actrice en presentatrice die, zoals we hierboven zagen, ook meewerkte aan Black
• Lisette Ma Neza: jonge slam poet, een naam die ook zal passeren in het deel over poëzie 
• Coely Mbueno: zangeres/rapster. In 2012 werd haar debuutnummer, Ain’t Chasing Pavements, door Studio Brussel uitgeroepen tot "Hotshot", en in 2017 won ze de Vlaamse Cultuurprijs voor Muziek.

De vrouwen achter Her(e)

...maar verder ook: 

Manoe Adusei-Owusu (Sunkwa), Lisa Akinyi May, Emma-Lee Amponsah, Anne-Sophie Chioma Opara (ANSO), Aïcha Cissé, Renaldi Diombo, Noonah Eze (dj Black Mamba), Inès Eshun, Vanessa Gaudy (dj Vaneeshua), Melat Gebeyaw Nigussie, Sabrine Ingabire, Hannah Kenyatah Opong, Rebecca Louis, Kiangana Maputshi, Nefera Mavambu, Marie Niasse, Reine Nkiambote, Soe Nsuki, Stella Nyanchama, Dominique Nzeyimana, Lindah Nyirenda, Judith Okon, Martha da Rossa Canga Anthonio (Martha Da'ro), Colette Umuhoza, Aparecida Vi Baijot, Carolina Maciel de França.

In het programmaboekje schetst Dalilla Hermans kort wat elk van deze vrouwen voor haar betekent en waarom ze werden uitgenodigd. 

Her(e) in de pers? 

Her(e) werd over het algemeen goed ontvangen, en kreeg zelfs een staande ovatie bij de première. In recensies wordt er echter ook gewezen op het feit dat het stuk op een zeer korte tijd is gemaakt. Maar hoewel Her(e) niet wordt gezien als een theatraal meesterwerk, is het zonder twijfel een goede stap in de richting van meer inclusieve theaters. 

Evelyne Coussens schrijft dat ze zich als wit persoon niet betrokken voelde bij de dialoog die in het stuk werd gevoerd. Volgens haar was Her(e) duidelijk theater door én voor zwarte vrouwen. Net als Coussens vond Filip Tielens dat het stuk wat te beperkt bleef qua inhoud: "Inhoudelijk blijven de teksten soms hangen bij scherpe statements eigen aan identiteitspolitiek, waardoor we wat op onze honger blijven zitten naar meer diepgaande verhalen." 

Beide recensenten benadrukken echter ook het belang van verhalen zoals Her(e), waarvoor meer ruimte gemaakt moet worden op de nog steeds zeer witte Vlaamse podia: 

"Zoals we een zwarte vrouw hoorden zeggen bij het verlaten van de zaal: 'Ik heb niet meegewerkt, maar het was wél mijn leven op het podium.'"  
Filip Tielens - De Standaard ***

Trailer her(e) - Dalilla Hermans from NTGent on Vimeo.

Bibliografie 

Hoschild, Adam. King Leopold's Ghost: A Story of Greed, Terror and Heroism in Colonial Africa. Pan Macmillan, 1998.

Het leven en de werken van Leopold II, Raven Ruëll

KVS, programma, maart 2018, https://www.toneelhuis.be/nl/programma/het-leven-en-de-werken-van-leopold-ii/#archive.

De Somviele, Charlotte. "KVS struikelt over Leopold II-voorstelling uit 2003." De Standaard, 9 maart 2018, https://www.standaard.be/cnt/dmf20180309_03400081.

Adefioye, Tunde. "Lachen met een moordzuchtige maniak." De Standaard, 13 maart 2018,https://www.standaard.be/cnt/dmf20180312_03405958. 

Hillaert, Wouter. "Dialoog na Leopold II." Etcetera & rekto:verso, 3 september 2018,https://www.rektoverso.be/artikel/dialoog-na-leopold-ii-. 

Black, Luk Perceval 

NTGent, programma, 13 november 2022 - 2 december 2022, https://www.ntgent.be/nl/producties/black-the-sorrows-of-belgium-i-congo. 

Perceval, Luk. "Luk Perceval, regisseur van Black/ The Sorrows of Belgium I: Congo."  De Standaard, 20 februari 2019, via: NTGent, https://www.ntgent.be/nl/nieuws/luk-perceval-dat-unieke-belgische-gevoel-van-schaamte. 

Vries, Marijke. "Het toneelstuk ‘Black’ is een welkome mep in het witte gezicht." Trouw, 20 maart 2019, https://www.trouw.nl/cultuur-media/het-toneelstuk-black-is-een-welkome-mep-in-het-witte-gezicht~b7b154f8/?referrer=https%3A%2F%2F. 

Tielens, Filip. "Met de voeten in het Congolese moeras." De Standaard, 18 maart 2019, https://www.standaard.be/cnt/dmf20190317_04262729.  

Ceulemans, Ewoud. "Luk Percevals Congo-aanklacht ‘Black’ in NTGent: een welkome mep in je gezicht." De Morgen, 18 maart 2019, https://www.demorgen.be/tv-cultuur/luk-percevals-congo-aanklacht-black-in-ntgent-een-welkome-mep-in-je-gezicht~b1bd01d9/?referrer=https%3A%2F%2F. 

Her(e), Dalilla Hermans

NTGent, programma, 26-27 januari 2022, https://www.ntgent.be/nl/producties/here-ntgent. 

Tielens, Filip. "Zwart zijn staat gegraveerd in de genen." De Standaard, 6 februari 2020, https://www.standaard.be/cnt/dmf20200205_04836491. 

Coussens, Evelyne. "Een exclusief feestje." 17 februari 2020, https://www.theaterkrant.nl/recensie/here/ntgent-dalilla-hermans/.